De trouwe hulptroepen van Mark Rutte - Main contents

Mark Rutte is sinds zes maanden premier. Zijn nieuwe positie heeft gevolgen gehad voor zijn entourage. Een overzicht van de wisselende kongsi’s van een man die veel netwerken onderhoudt , maar zich niet bindt. „Ach Agnes, doe eens gezellig.”

door Herman Staal en Kees Versteegh

Bijna elke zomer, meestal in augustus, komen ze in Zuid-Frankrijk bij elkaar. De vertrouwelingen van Mark Rutte, sinds zes maanden premier van Nederland. Belangrijke lopende kwesties komen aan de orde. Terugblikken op belangrijke momenten van het seizoen, zoals het optreden van de premier bij de tragedie in Alphen aan den Rijn, is ook niet verboden.

Gastheer in Zuid-Frankrijk is Ben Verwaayen, topman van het Franse telecombedrijf Alcatel-Lucent, en al jaren coach en adviseur van Mark Rutte. Verwaaijen wees zijn vriend al vroeg in 2008 op de gevaren van de - toen nog opkomende - kredietcrisis. Plaats van samenkomst is Verwaayens vakantiehuis in de buurt van Marseille. De gasten zijn Mark Rutte en anderen uit de top van de partij, zoals de voorzitters van beide Kamerfracties en de partijvoorzitter. De pikorde van de partij wordt er zichtbaar. Wie op het terras van Verwaaijen aan een glaasje mag nippen, behoort tot het binnenste netwerk van Rutte.

Tot voor kort waren dat mastodonten als Ivo Opstelten, oud-partijvoorzitter, en Uri Rosenthal, oud-senaatsfractievoorzitter. Zij begeleidden Mark Rutte tijdens zijn ‘tocht door de woestijn’, zoals de turbulente tijd van de partijtwisten rondom Rita Verdonk vanaf 2006 wordt aangeduid. Maar in augustus dit jaar zullen Opstelten en Rosenthal, inmiddels ‘gewoon’ minister, ontbreken.

Hun plaatsen op het terras van Verwaayen zullen worden opgevuld door de nieuwe krachten in de partij. Stef Blok bijvoorbeeld, opvolger van Rutte als fractievoorzitter en streng bewaker van het rechtse imago van de partij.

Samen met Edith Schippers, toenmalig vicefractievoorzitter en nu minister van Volksgezondheid, praatte hij Rutte in augustus 2009 diens geflirt met Groen Rechts (meer VVD-aandacht voor het milieu) en vrijheid van meningsuiting voor Holocaust-ontkenners uit het hoofd. Wat moesten rechtse kiezers daar nou mee? Meer asfalt, minder belasting en meer veiligheid, dát waren de VVD-issues.

Naast Stef Blok zal ook oud-minister Loek Hermans aanschuiven, de verse aanvoerder van de VVD-senaatsfractie. Die fractie wekte onlangs Ruttes woede door een eigen koers te varen in de discussie over het elektronisch patiëntendossier. Gaat de senaatsfractie vaker onafhankelijk opereren? En dat in een senaat waarvan de samenstelling lastig voor de coalitie is? Zulke vragen zullen bij Verwaayen zeker ter tafel komen.

Nieuwe tijden creëren nieuwe netwerken. Nu Mark Rutte een half jaar premier is, worden nieuwe gezichten in zijn entourage zichtbaar. Partijpolitieke, zoals Blok en Hermans. Informele, zoals Verwaayen. En ambtelijke, de meest nabije omgeving van een premier.

Zij krijgen te maken met de Rutte-stijl. De premier is loyaal en vraagt dat ook van anderen. Hij houdt van een informele manier van doen. Hij houdt er ook van voortdurend nieuwe netwerken te organiseren en hij is voortdurend op zoek naar nieuwe informatiebronnen. Partijgenoten die openlijk zijn samenwerking met de PVV bekritiseerden, spreekt hij nauwelijks meer. Maar hij zoekt wel weer actief commentaar en tegenspraak van oude getrouwen uit de ‘woestijnperiode’, zoals Ben Verwaaijen, Stef Blok en Edith Schippers. Hij vroeg Blok en Schippers te kijken naar het tv-interview van een uur bij Buitenhof, midden januari. Na afloop belde Blok met Rutte. „Ik zei hem dat ik vond dat hij te losjes had gereageerd op idiote uitlatingen van een Turkse minister. Bovendien had hij kansen laten lopen om de belangen van de hardwerkende Nederlander helder neer te zetten”.

Om zijn opvattingen te testen en aan te scherpen, organiseert Rutte regelmatig „luistersessies” op het Catshuis. Vertegenwoordigers van allerlei maatschappelijke sectoren - onderwijs, zorg, justitie, milieubranche - praten hem bij. Hij zorgt ervoor dat er ook mensen van de werkvloer bij zijn.

Jort Kelder, vriend van Rutte, oud-hoofdredacteur van Quote en nu zelfstandig ondernemer: „Mark is actief in wel twintig verschillende kringetjes. Die struint hij af en hij zuigt er zoveel mogelijk informatie uit op, zonder zich ergens aan te binden.”

Ondernemers domineren veel van Ruttes ‘kringetjes’, ook nu hij premier is. Net als hij zijn het vaak fervente Economist-lezers. Zijn vriendenkring omvat, naast Verwaayen en Kelder, mensen als Koen Petersen, zelfstandig ondernemer en voorzitter van de Amsterdamse VVD-afdeling. Zwaargewichten uit het bedrijfsleven als Anthony Burgmans (oud-bestuursvoorzitter van Unilever, Ruttes oude werkgever) en tv-producent John de Mol kwamen al bij Rutte over de vloer toen hij nog fractievoorzitter was. Hetzelfde geldt voor vastgoedondernemer Cor van Zadelhoff, bekend fondsenwerver voor de partij.

Bernard Wientjes (werkgeversvereniging VNO-NCW) bezocht Rutte in het Torentje driemaal, Agnes Jongerius (vakcentrale FNV) tweemaal. Wientjes heeft vaker contact met de premier: „We sms’en en mailen regelmatig. Ik kan me voorstellen dat Rutte dat met Jongerius minder doet. En ik heb een aantal keren met hem op het Torentje gespard over allerlei onderwerpen. Dat doen we dan onder vier ogen.”

„Daar kom ik natuurlijk niet overheen”, lacht Jongerius. „Je kunt aan zo’n commentaar van Wientjes zien dat er echt sprake is van een werkgeverskabinet.” Rutte probeert dat met zijn informele aanpak toe te dekken, vermoedt ze. „Hij heeft er een handje van om in het contact met mij steeds dezelfde stijlfiguur toe te passen. ‘Ach Agnes, doe eens gezellig’, zegt hij dan. ‘Ach Agnes, het valt toch reuze mee.’ Zo reageert hij vaak op mijn kritiek. Jan Peter Balkenende verbloemde verschillen van inzicht veel minder.”

De losse, informele houding van Rutte bepaalt ook de aanpak in het Torentje en de belendende burelen van Algemene Zaken. Ministers roemen zijn aanpak als voorzitter van de ministerraad. Voorstellen in het kabinetsraad worden besproken aan de hand van twee A4’tjes, de two pager, een typische Rutte-vondst. Snel en zakelijk.

Minister Melanie Schultz van Haegen (Verkeer, VVD), eerder staatssecretaris onder Balkenende: „Het gaat er in de ministerraad minder formalistisch aan toe dan in de tijd van Balkenende. Rutte geeft als voorzitter meer ruimte voor discussie, over de grenzen van portefeuilles heen. Henk Kamp, Maxime Verhagen, Henk Bleker en Frans Weekers bemoeien zich regelmatig met mijn onderwerpen. Met name als Henk Kamp iets zegt, let Mark Rutte goed op. Hij hecht aan diens politieke oordeel.” Partijveteraan Kamp was minister op drie departementen. Een voorbeeld van zijn invloed was het besluit, op Kamps advies, om de ruime verspreiding van de vertrouwelijke agenda van de ministerraad te beperken. Daardoor lekt er minder uit.

Bij zijn aantreden introduceerde Rutte niet alleen een lossere stijl dan zijn voorganger, hij toonde zich heel loyaal ten opzichte van de top van het ministerie van Algemene Zaken. Hij nam alle ambtenaren over van zijn voorganger, tot chagrijn van het VVD-partijkantoor dat graag meer eigen mensen benoemd ziet. De woordvoerders van de Rijksvoorlichtingsdienst, onder wie de partijloze Henk Brons en CDA’er Stephan Schrover, bleven zitten. Hetzelfde geldt voor de hoogste ambtenaar van Algemene Zaken, CDA’er, de plaatsvervangend secretaris-generaal (D66) en de meesten van de tien raadsadviseurs die hem bij verschillende onderwerpen bijstaan.

Deze gang van zaken past in een Nederlandse traditie, maar er schuilt een risico in. Kan Rutte de ‘overgenomen’ ambtenaren wel blind vertrouwen? Zonder toegewijde raadsadviseurs is een premier een tastende in het duister. „Vergeet niet”, zegt Melanie Schultz van Haegen: „Een minister-president krijgt niet zoveel stukken, wetsvoorstellen bijvoorbeeld, onder ogen, tenzij hij erom vraagt. In principe vatten zijn raadsadviseurs die voor hem samen, mondeling of in een paar A4’tjes. Dan moet je de mensen om je heen kunnen vertrouwen.”

Hoe gemakkelijk dat vertrouwen beschaamd kan worden, bleek op zondagmiddag 27 februari, rond 3 uur. Mark Rutte wordt gebeld op zijn Blackberry. De beveiligde telefoon vervangt zijn oude Nokia die Rutte in het toilet had laten vallen. Karel van Oosterom, tot voor kort raadsadviseur voor buitenlands beleid, vertelt hem dat hoge ambtenaren en de Commandant der Strijdkrachten, Peter van Uhm, „een consulaire evacuatie-operatie” vanaf het strand van Sirte, Libië, hebben goedgekeurd. De actie moet meteen plaatsvinden wil een medewerker van ingenieursbureau Haskoning geëvacueerd kunnen worden.

Als iemand die graag wil weten waarom hij ergens ‘ja’ tegen moet zeggen, voelt Rutte zich ongemakkelijk. Later, in het tumultueuze Kamerdebat over de kwestie, zal hij de gang van zaken „ongelukkig” noemen. Hij had niet met anderen, zoals de meest betrokken ministers Hillen (Defensie) en Rosenthal (Buitenlandse Zaken), in een gezamenlijke conference-call kunnen overleggen en was dus geheel afhankelijk van het advies van zijn ambtenaren.

De ingrijpende gebeurtenissen hebben ook hun sporen getrokken in het partijpolitiek netwerk van de premier. De invloed van Uri Rosenthal, zoals gezegd een van de getrouwen uit de ‘woestijnperiode’, die nog moet wennen aan zijn rol als minister van Buitenlandse Zaken, is erdoor afgenomen. Rutte hecht iets minder aan zijn oordeel, zeggen goedingevoerde partijgenoten.

De premier haalt zijn informatie over buitenlandse politiek nu vaker elders. Bij deskundigen van het instituut Clingendael bijvoorbeeld en bij partijgenoot Van Oosterom, inmiddels directeur-generaal politieke zaken op Buitenlandse Zaken.

Als een premier geen vaste grond meer vindt bij zijn ambtenaren of vakministers, wijkt hij vaker uit naar andere vertrouwelingen. Balkenende ging in de loop van zijn premierschap steeds zwaarder leunen op politiek assistent Jeroen de Graaf.

Ruttes politiek assistent Annelies Pleyte nam hij mee uit zijn tijd in de Kamerfractie, toen ze zijn secretaris was. Pleyte bewaakt het profiel van de premier als VVD-politicus. Dat betekent dat ze samen met hem bepaalt welke boodschap hij op welk forum wil brengen. Wat dat betreft is voor elke premier van CDA- of VVD-huize een goede band met dagblad De Telegraaf en zijn politiek columnist, tegenwoordig Paul Jansen, van groot belang. Pleyte organiseert Ruttes mediaoptredens en controleert informatie die raadsadviseurs hem aanreiken.

Ook kan ze prima omgaan met zijn driftbuien. Mark Rutte, de soepele communicator, de ideale schoonzoon, kan stevig vloeken en tieren, vertellen partijgenoten - soms nog zichtbaar onder de indruk van de driftbuien. Gelukkig voor hen zit er een patroon in, zodat ze tijdig dekking kunnen zoeken. Riskante momenten: als iemand een afspraak niet nakomt of als informatie uit een vertrouwelijk beraad is gelekt. Soms krijgen de slachtoffers na het onweer een verontschuldigend sms’je. Dan komt de communicatieve, joviale Rutte weer boven.

Voor een man die hecht aan informeel contact en wars is van protocol, moet Europa een bezoeking zijn. De EU met haar ondoorzichtige procedures vult met haar maandelijkse samenkomsten van regeringsleiders een groot deel van Ruttes agenda.

Hans van Baalen, delegatieleider van de VVD in het Europees Parlement, registreert bij zijn partijleider geen natuurlijke liefde voor Europa. „Frits Bolkestein, een van zijn voorgangers, had veel met Europese zaken. Mark Rutte heeft er in beginsel niet veel mee, door al die ingewikkelde EU-instituties, procedures en protocollen”, zegt Van Baalen. „Rutte realiseert zich echter terdege dat Europa belangrijk is. Als je geen zin in Europa hebt, dan maak je maar zin, heeft hij bij het begin van het premierschap tegen zichzelf gezegd. Sindsdien heeft hij zichzelf razendsnel ingevoerd.”

Bevriende politici in Europa helpen Rutte. Dat geldt met name voor de Britse liberale leider Nick Glegg, maar ook voor de conservatief David Cameron. Met beiden had Mark Rutte al in zijn oppositietijd een uitstekend persoonlijk contact opgebouwd. „Politici die een beetje op elkaar lijken, die zonder veel ballast door het leven gaan”, zegt Van Baalen over hen. Nog steeds noemt Rutte Cameron vaak als een van de eersten met wie hij graag optrekt tegen Brusselse expansiedrift. Daarbij helpt het dat Rutte goed Engels spreekt.

Werkgeversvoorzitter Wientjes vraagt zich af of dat wel altijd in het Nederlandse belang is. Moet Rutte niet meer investeren in de band met de Duitse bondskanselier Angela Merkel? „Balkenende had een goede relatie met Merkel, en die is nog steeds heel belangrijk voor ons. Mark is wel snel naar Berlijn gegaan, heel verstandig.”

Europarlementariër Van Baalen onderkent het belang van stevige coalities in Europa. Maar dat betekent niet dat Rutte „in het Bundeskanzleramt moet gaan overnachten, zoals Balkenende deed”. In het nieuwe Europa met nieuwe politieke formaties, vindt Van Baalen, moet Rutte meer samenspannen met andere liberale en conservatieve premiers, zoals die van Finland en Estland, en dito vicepremiers, zoals die in Berlijn en Londen. Van Baalen werkt daarom samen met de Belgische liberaal Guy Verhofstadt en Rutte aan een „liberale caucus”, waarin liberale leiders de standpunten op elkaar afstemmen.

Mark Rutte is de minister-president met de vele netwerken, de minister-president ván het netwerken, zij het meer binnenlands dan buitenlands. Niettemin vinden sommigen hem „uiteindelijk een Einzelgänger”. Anderen zeggen het anders: hij gebruikt de mensen om hem heen voor tegenspraak. Maar hij weet wat hij wil. Niemand heeft beslissende invloed op hem.

Europa

Sleutelfiguren in het Europees beleid zijn Thom de Bruin, scheidend permanent vertegenwoordiger in Brussel, diens opvolger Pieter de Gooijer en staatssecretaris Ben Knapen. Voorafgaand en na elke Europese top overlegt Rutte ook met VVD-Europarlementariër Hans van Baalen. Hij heeft een goed persoonlijk contact met de Britse premier en vicepremier David Cameron en Nick Glegg, alsmede enkele leiders in noordelijke EU-lidstaten als Zweden, Finland en Estland.

VVD-ministers

Ivo Opstelten, Uri Rosenthal en Edith Schippers waren voor de verkiezingen Ruttes vertrouwelingen. Er is nog steeds contact, maar juist nu zij medeminister zijn, wordt de afstand groter. Rutte hecht veel waarde aan het oordeel van Henk Kamp, minister van Sociale Zaken. Deze wordt wegens zijn droge manier van optreden soms omschreven als FIOD-ambtenaar, verkleed als politicus.

Algemene Zaken

De ambtenaren op het ministerie van Algemene Zaken zijn dezelfde als die uit de periode-Balkenende. De belangrijkste is secretaris-generaal Richard van Zwol, CDA’er. Zijn plaatsvervanger is Kajsa Ollongren, in 2006 kandidaat-Kamerlid voor D66. Zij zat in de ambtelijke formatiestaf met Bart van Poelgeest (D66), één van de raadsadviseurs die Rutte helpen. Van Poelgeest, ooit door ex-minister Ed van Thijn omschreven als ‘goudhaantje’, gaat over het koningshuis.

Vrienden en familie

Vrienden als Koen Petersen en Jort Kelder en familie (Ruttes moeder, broers en zussen) vormen een belangrijke steunpilaar. Soms geven ze tegengas. Daarmee moeten ze Rutte behoeden voor het Icarus-complex dat elke leider op den duur bedreigt: opstijgen en vervreemd raken van de werkelijkheid.

Maxime Verhagen

Vicepremier. Overlegt voortdurend met Rutte over de politieke kwesties. De relatie is goed.

Jan Kees de Jager

Minister van Financiën (CDA). Is wegens miljardenbezuinigingen en de voortdurende spanning in Europa over economie en euro van cruciaal belang voor Rutte. Ook de thesaurier-generaal van De Jagers ministerie is belangrijk voor Rutte.

Geert Wilders

Partijleider PVV. Schuift de meeste maandagen aan voor overleg met Verhagen en Rutte in het Torentje. De persoonlijke relatie is goed. Het onderlinge vertrouwen is groot.

Stef Blok

Fractievoorzitter VVD.Opereert ongeveer tien graden koeler dan Mark Rutte. Bewaakt het rechtse profiel van de VVD en belt soms met Rutte als het VVD-geluid te weinig doorklinkt in openbare optredens van de premier.

Loek Hermans

Nieuwe voorzitter senaatsfractie VVD. Komt door zijn nieuwe functie dichter bij Rutte. De premier was boos toen de senaatsfractie het EPD-voorstel afwees. Hermans geldt als zwaargewicht.

Benk Korthals

Beoogd partijvoorzitter. Moet liberalen naar voren schuiven voor posities in openbaar bestuur of middenveld.

Kees van der Staaij

Fractievoorzitter SGP. Ziet zijn partij niet als oppositiepartij, maar als ‘niet-regeringspartij’. De SGP ontpopt zich als tweede gedoger van Ruttes kabinet. Heeft met enige regelmaat contact met de premier.

Ben Verwaayen

Topman Alcatel-Lucent. Schreef in 2006 mee aan het VVD-programma. Ontvangt Rutte geregeld in zijn huis in Zuid-Frankrijk. Behalve over internationale en economische kwesties spreken ze over waarden die Rutte moet uitdragen.

Bernard Wientjes

Voorman van werkgeversorganisatie VNO-NCW. Profileert zich als iemand die veel invloed heeft op Rutte en zijn beleid. Komt vaak in het Torentje. In de vorige kabinetsperiode lagen VNO-NCW en VVD regelmatig overhoop.

Annemarie Jorritsma

Voorzitter Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Eén van de weinige prominente VVD’ers in het bestuurlijk middenveld. Speelt een grote rol bij de totstandkoming van een akkoord met het kabinet over de overheveling van taken van het Rijk naar gemeenten.

Annelies Pleyte

Politiek assistent. VVD’ers beoordelen haar positie verschillend. De taxaties variëren van secretaresse-plus tot politiek strateeg. Feit is dat ze vrijwel dagelijks het oog en oor heeft van de premier.

Victor Halberstadt

Emeritus hoogleraar. Van PvdA-huize, adviseur en vriend van de koninklijke familie. Opereert vooral in de luwte.