Zwijgzame Messias houdt ons een spiegel voor. - Main contents
Theologische bespiegeling over stilte op het witte doek (Tertio 723, 7)
“Aangezien God ten dele onkenbaar blijft, blijven religies eigenlijk projectieruimtes”, poneert Ruard Ganzevoort. De Nederlandse hoogleraar praktische theologie licht toe hoe een zwijgzame Messias, acteur en biechtvader de mens zo een spiegel voorhouden.
“Elk medium waarin God ter sprake komt, valt binnen het theologische interesseveld. Naast de rijke overlevering dragen daarom het economische bestel en onze populaire cultuur eveneens mijn interesse weg”, vertelt Ruard Ganzevoort. Deze Nederlandse hoogleraar praktische theologie (Vrije Universiteit Amsterdam) heeft vanuit zijn brede interesse de paper Silence speaks (nog te verschijnen) afgeleverd. Een Engelstalige theologische mijmering over stilte waarin hij de zevende kunst naar voren schuift als een eigentijdse wijsheidstraditie met talrijke christelijke echo’s. “Films vertonen fundamentele parallellen met religies”, klinkt zijn toelichting. “Cineasten laten ons in een andere wereld binnenstappen, waardoor we de eigen leefwereld in een nieuw licht zien. Laat religie nu net dezelfde functie bezitten.”
Welke blijvende betekenis heeft de stiltetraditie van het christendom?
“Gebed, contemplatie, meditatie; voor een gelovige vallen meerdere stiltepaden te bewandelen. Deze wegen inslaan, kost evenwel tijd en vergt de nodige oefening. Maar de beloning is het meer dan waard. Wanneer omgevingsprikkels afnemen, groeit onze ontvankelijkheid voor God. Kloosterlingen laven zich doorlopend aan deze bron. Ze zwijgen uiteraard vaak maar daarnaast blijkt hun complete omgeving verstild. Onnodige prikkels van televisie of sociale media kapen hun aandacht niet. De regelmaat in hun bestaan en het repetitieve karakter van basale handelingen creëren mee een oase van rust waarin ze uiterst ontvankelijk zijn.”
Projectie speelt een rol bij zowel film als religie. Hoe projecteert de gelovige?
“Hier komt de kernnotie ‘openbaring’ om de hoek kijken. God die eigenlijk niet tot het kenbare domein behoort, maakt zich zo toch ten dele kenbaar. Aangezien Hij daarbij deels aan die ervaring ontsnapt, rest ons de nodige ruimte waaraan we zelf invulling dienen te geven. Noem het een ontmoetingsplek tussen wat op de mens afkomt en hetgeen van hem uitgaat. Daarin projecteren we eigen wensen en verlangens op de ervaring van het goddelijke. Zo ontstaat inzicht of verlichting en menen we God te horen.”
Wat is de gebruikelijke functie van ‘geluidloosheid’ op het witte doek?
“Stillere sequenties ervaren we doorgaans als onheilspellend, zeker in het geval van thrillers. Stilte voor de storm dus. Dit dreigende element staat bijvoorbeeld centraal bij Into the wild uit 2007. Het hoofdpersonage van deze biografische prent zoekt zichzelf in Alaska maar bezwijkt onder de wilde, vijandige natuurpracht. Die geluidsarme omgeving verklankt de onrust waaronder elk mens soms lijdt, omdat we de buitenwereld nu eenmaal niet onder controle hebben.”
Stille personages luiden al eens transformaties bij tegenspelers in. Welke theologische lading heeft hun functie?
“Binnen de rijke filmgeschiedenis springen een reeks uiterst zwijgzame karakters in het oog die toch sleutelrollen spelen. Zo ook bij Teorema van de Italiaanse cineast Pier Paolo Pasolini. De Engelse acteur Terence Stamp vertolkt daarin een hoogst mysterieuze jongeman die een messiaanse dimensie krijgt. Zo kondigt de postbode hem aan op de wijze van onze Bijbelse engelen. Bovendien inspireert de intrigerende bezoeker alle leden van het gezin waarbij hij verblijft om hun leven een andere wending te geven. Opnieuw blijkt hierbij projectie in het spel. Precies de zwijgzaamheid van het hoofdpersonage laat anderen toe de eigen verzuchtingen op hem te projecteren. Daarin lijkt hij op Jezus die zich ondanks vele inspirerende uitspraken geregeld heeft teruggetrokken achter gelijkenissen of zelfs stilzwijgen, onder meer tegenover Pontius Pilatus. Dankzij deze gedeeltelijke onbepaaldheid ervaren gelovigen Hem afwisselend als persoonlijke vriend, voorvechter van rechtvaardigheid of toonbeeld van gehoorzaamheid. De zwijgzame kant van Jezus maakt hem mee tot de Messias die uitdaagt onszelf in de spiegel te kijken.”
Geldt eenzelfde principe voor de biecht?
“Zeker. Biechtvaders spreken zelf nauwelijks en houden hun oordeel grotendeels voor zich. Die terughoudendheid schept ruimte voor zelfreflectie en transformatie bij hun gesprekspartners.”
Geven andere rustige films nog duidelijker uiting aan het transcendente?
“Een specifieke stiltevariant in de cinematografie maakt zeker ontvankelijk voor wat ons overstijgt. Die ‘triggert’ bij de kijker bovendien vaak het verlangen naar verstilling. Een typevoorbeeld vind ik Die Große Stille uit 2005. De Duitse regisseur Philip Gröning heeft daarmee een documentaire over monniken afgeleverd die uitgroeit tot een meditatieve ruimte ‘an sich’.”
Welke conclusie onthoudt onze lezer best uit uw bespiegeling?
“Verstilling stelt de mens in staat een relatie met het transcendente, een ander of zichzelf uit te bouwen. Enige ambivalentie hoort daarbij, want stilte is niet ingevuld. We ervaren die afwisselend als goed, troostend of zelfs heilig. Maar een beklemmende, trieste of kwade dimensie is het fenomeen evenmin vreemd. Een dualiteit die terugkeert in ‘het heilige’, zoals Rudolf Otto (1869-1937) daaraan invulling heeft gegeven. Volgens die Duitse theoloog wekt het ‘mysterium’ tegelijk vrees en fascinatie op. Deze overeenkomst verklaart waarom verstilling zo centraal staat in de religieuze ervaring.”