Gedenken - 4 Mei lezing 2015 - Main contents

Wie de ogen sluit voor het verleden, is blind voor de toekomst.

De tijd is niet een rechte lijn die ons van het verleden naar de toekomst brengt. De tijd is een kronkelpad dat ons soms terugbrengt waar we eens waren en soms uitzicht geeft op waar we eens kunnen zijn. En daarom is het verleden niet alleen de tijd die voorgoed achter ons ligt. Het verleden is altijd ook deel van wie we nu zijn waar we nu zijn. Elke dag knopen we ons verleden en onze toekomst aan elkaar en weven we de draden die we “heden” noemen. En in dat heden zoeken we bewust de momenten om het verleden in de ogen te kijken. Ieder voor zich, maar vandaag ook samen. In het heden bouwen we monumenten in de tijd die ons doen gedenken.

Dat gedenken doen we vandaag in het bijzonder omdat dat verleden zo’n duistere kant heeft. Zeventig jaar achter ons inmiddels, maar nog steeds is de oorlog onontwijkbaar deel van ons verleden. Niet als geïsoleerde zaak, maar als de magneet die al ons gedenken naar zich toe trekt. Burgerslachtoffers en gesneuvelden in oorlogen en vredesmissies komen ons vandaag voor de geest.

In de Joodse traditie speelt gedenken een grote rol. Gedenken is bewust herinneren. Gedenken is het aflopen van het kronkelpad van de tijd. En dat doen we om de ogen weer te openen voor het verleden omdat we alleen zo kunnen bouwen aan de toekomst. Gedenken is ruimte maken voor het verleden zodat het vandaag in ons midden kan zijn. En gedenken is ook jezelf plaatsen in die lange geschiedenis.

Dat is een keuze. Het is verleidelijk voor na-oorlogse generaties zoals de mijne om te doen alsof wij niets te maken hebben met de verschrikkingen van de oorlog. Alsof dat alleen van onze ouders of grootouders is. Het is verleidelijk om de ogen te sluiten voor dat verleden dat te groot is om te vergeten en te donker om te verdragen. Maar wij zijn niet alleen de mensen die we vandaag zijn. We zijn ook de mensen die wij vroeger waren en de mensen die we later kunnen zijn. Wij zijn deel van de geschiedenis en we sluiten onze ogen niet. We gedenken.

Ik sluit mijn ogen niet voor de verhalen van mijn moeder die als jong meisje in de oorlogsjaren met angst en honger werd belast. Voor het verhaal van haar Joodse klasgenootje die van de ene dag op de andere verdwenen was. Ik sluit mijn ogen niet voor de verhalen van mensen die moesten vluchten, onderduiken. Ik sluit mijn ogen niet voor de onverdraaglijke werkelijkheid dat miljoenen moedwillig werden vermoord enkel om wie ze waren: Joden, Sinti en Roma, homoseksuelen, mensen met een verstandelijke beperking. Hoe pijnlijk ook, ik sluit mijn ogen niet voor het kwaad in ons verleden en voor het verleden in ons heden.

Ik sluit mijn ogen niet voor de verhalen over mannen en vrouwen die ervoor kozen hun eigen veilige bestaan achter zich te laten, op te komen voor wie vervolgd werden, en te strijden tegen de verdrukkers. Strijders in het verzet die hun eigen leven op het spel zetten. Militairen die na de oorlog jaar in jaar uit bereid zijn om waar ook ter wereld bij te dragen aan vrede en veiligheid. Ik sluit mijn ogen niet voor hun heldhaftigheid en ik gedenk hen die daarbij het leven lieten.

Ik sluit mijn ogen ook niet voor onze tekortkomingen. Ons onvermogen om het kwaad te keren. Ons berusten, ons laten gebeuren, en soms ook ons meewerken. Wij hebben niet altijd en allemaal de goede kant gekozen. En net als de lijn van de tijd is ook de lijn tussen goed en fout kronkelig en rafelig. Dat is de geschiedenis waarin we staan, dat is het verleden dat vandaag in ons midden is. We gedenken.

Dit verleden is voorbij maar blijft altijd in ons heden meeklinken. Dit verleden is voorbij maar blijft ons sturen naar de toekomst. De geschiedenis herhaalt zich niet maar het kwaad dat wij elkaar aandoen, kan wel elke dag opnieuw een van zijn duizend koppen opsteken. Wie zijn ogen sluit voor het verleden is blind voor de toekomst.

Gedenken is de spiegel van het verleden waarin we onze weg naar de toekomst zien. Het is aan ons, elke dag opnieuw, om te kiezen welke weg naar welke toekomst we willen gaan. De weg van discriminatie via uitsluiting en haat naar oorlog en dood of de weg van ontmoeting via insluiting en erkenning naar vrede en vrijheid. De weg van muren om ons hart, ons land, ons werelddeel of open armen voor wie geen helper heeft. Wij kunnen kiezen hoe we vandaag omgaan met de kwetsbaren in deze wereld, met wie vluchten voor oorlog en onderdrukking. Wij kunnen kiezen of we vrede en vrijheid en voorspoed alleen aan onszelf gunnen of aan iedereen op deze wereld. Wij kunnen vandaag kiezen of we willen leren van ons verleden en zo richting willen geven aan onze toekomst. Want ons verleden en onze toekomst zijn nooit zo dicht bij elkaar als wanneer wij gedenken.

Zo verbindt het gedenken verleden en toekomst in het heden. Maar het gedenken verbindt ons ook met elkaar. Waar we ook waren - nog niet of al wel geboren - en wat ook de plek was die wijzelf of ons voorgeslacht innamen in die dagen van het kwaad, het is uiteindelijk onze gemeenschappelijke geschiedenis die we onder ogen moeten zien. Geslachtofferde onschuldigen bestaan niet zonder kwaadaardige veroorzakers en verdwaasde meelopers. Het verleden heeft ons ten goede of ten kwade aan elkaar verknoopt en daarmee moeten we het doen. Gladstrijken lukt niet, goedpraten mag niet, haatdragen werkt niet.

Gedenken is het smalle pad tussen vast blijven zitten aan het verleden of vooruitvluchten naar de toekomst. Het verbindt ons met de tijden en met elkaar. Gedenken doet ons het kwaad en de moed onder ogen zien en maakt ruimte voor het geloof in een toekomst waarin dat kwaad niet terug keert. Lang voordat we toe zouden kunnen komen aan grote - vaak te grote - woorden als vergeven en verzoenen, houdt het gedenken ons verbonden met wat achter en wat voor ons ligt. Wie de ogen sluit voor het verleden, is blind voor de toekomst. Wie de ogen opent voor het verleden, ziet de toekomst oplichten in het heden.

De tijd is niet een rechte lijn die ons van het verleden naar de toekomst brengt. De tijd is een kronkelpad waarop we soms het verleden bezoeken en soms op de toekomst vooruitgrijpen. Slingerend langs onze hoop en herinneringen richten we merkstenen op in de tijd. Vijf lange jaren worden twee stille minuten. Twee minuten waarin het verleden samensmelt met het heden en opengaat voor de toekomst. Twee stille minuten die klinken als een eeuwigheid omdat ze ons verleden in zich dragen en onze toekomst openen.

4 Mei lezing 2015 bij de officiële herdenking in Badhoevedorp.