Formatie: meerderheids-, minderheids- of een ander soort kabinet?

© Kevin Bergenhenegouwen

Binnenhof Stadhouderskamer

DEN HAAG (PDC) - Na maanden van onderhandelen aan de formatietafel is er nog steeds geen kabinet gevormd. Of dat op korte termijn in het verschiet ligt, is ook maar zeer de vraag. Wat voor opties liggen er op nog tafel, en hoe zitten die varianten ongeveer in elkaar? Een overzicht.

Een meerderheidskabinet, waarbij het kabinet kan rekenen op de steun van een meerderheid in de Tweede Kamer, heeft de voorkeur bij het merendeel van de hoofdrolspelers in de huidige formatie.

We spreken van een meerderheidskabinet wanneer het kabinet steunt op een parlementaire meerderheid. Dit is het geval wanneer de coalitie gezamenlijk een meerderheid heeft in de Tweede Kamer en het regeringsprogramma in overleg tussen de deelnemende partijen tot stand is gekomen. In het algemeen kan men stellen dat een meerderheidskabinet goed kan functioneren, omdat de meerderheid van de Tweede Kamer vooraf laat weten vertrouwen in het kabinet te hebben en er over (mogelijke) geschilpunten compromissen zijn gesloten.

Momenteel zijn er twee coalitiesamenstellingen die een meerderheid vormen mogelijk. De eerste bestaat uit de partijen VVD, D66, CDA, PvdA en GroenLinks en geniet de voorkeur van Sigrid Kaag¹ (D66).

Mark Rutte² (VVD) en Wopke Hoekstra³ (CDA) zien een kabinet dat twee linkse partijen bevat echter niet zitten.

Rutte en Hoekstra opteren voor het voortzetten van het huidige demissionaire kabinet bestaande uit VVD, D66, CDA en ChristenUnie. Kaag daarentegen heeft meermaals aangegeven geen heil te zien in een hernieuwde samenwerking met de ChristenUnie. Fractievoorzitter van de ChristenUnie Gert-Jan Segers⁴ staat hier ook niet om te springen en lijkt aan te sturen op de vorming van een minderheidskabinet.

Een minderheidskabinet is een kabinet dat niet kan rekenen op de steun van een meerderheid in de Tweede Kamer. Zo'n kabinet moet bij het doen van wetsvoorstellen op zoek naar steun van oppositiepartijen. Dit is een optie die zou kunnen passen bij de huidige versnippering van politieke partijen in de Tweede Kamer.

Anne Bos en Hilde Lavell van het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis: "Ondenkbaar is dit niet, de kabinetten-Rutte hebben al laten zien op diverse punten akkoorden te kunnen sluiten met partijen buiten de coalitie, denk aan het Lente/Kunduz/Vijfpartijen-akkoord"

Een kabinet kan ook getypeerd worden aan de hand van de manier waarop er geformeerd is. In de recente parlementaire historie is voornamelijk gekozen voor een parlementair kabinet. Hierbij zijn de coalitiefracties in de Tweede Kamer nauw betrokken bij de formatie en zijn de hoofdlijnen van het te voeren beleid vastgelegd in een regeerakkoord. Zo'n regeerakkoord ligt niet ten grondslag aan een extraparlementair kabinet. Een regeringsprogramma vormt hiervoor de basis en de betrokken partijen hebben een minder sterke binding met het kabinet.

Jan Schinkelshoek, hoofdredacteur van de Hofvijver van het Montesquieu Instituut, besprak de voor- en nadelen van zo'n extraparlementair kabinet:

Een 'gedoogkabinet' is een regering waarbij deelnemende partijen geen meerderheid hebben in de Twee Kamer, maar met behulp van één of meerdere partijen toch voldoende steun heeft in het parlement. Het kabinet-Rutte I, gevormd door VVD en CDA, was een 'gedoogkabinet' dat een gedoogakkoord sloot met de PVV.

Ook het kabinet-Den Uyl kon deels als 'gedoogkabinet' worden aangemerkt. PvdA en D66 beschouwden dit kabinet echter wel als parlementair kabinet. De overige drie deelnemende partijen, PPR, ARP en KVP, hadden een extraparlementaire band. De fracties van KVP en ARP stemden in met toetreding van partijleden tot het kabinet en met beperkte programmatische afspraken over het te voeren kabinetsbeleid.

Mochten de betrokken partijen in de huidige formatie geen overeenstemming bereiken over het vormen van een meerderheidskabinet, kan een 'gedoogkabinet' ter sprake komen.

Er kan echter ook gekozen worden voor een zakenkabinet. Dit is een extraparlementair kabinet dat (vrijwel) geheel bestaat uit niet-politieke personen. Ondernemers, ambtenaren en diplomaten kunnen deel uitmaken van een zakenkabinet.

Bert van den Braak, bijzonder hoogleraar parlementaire geschiedenis en parlementair stelsel, acht deze optie minder waarschijnlijk: "Een zakenkabinet kan hoogstens korte tijd zaken waarnemen en zal alleen langere tijd 'kleurloos' kunnen regeren als het geen besluiten neemt."

Bron: Biografisch archief PDC

• 1. 

  Sigrid Kaag (1961) was van 10 januari 2022 tot 8 januari 2024 minister van Financiën en viceminister-president in het kabinet-Rutte IV. Zij was eerder tot 29 mei 2021 minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelings­samenwerking en van 25 mei 2021 tot 17 september 2021 minister van Buitenlandse Zaken. Van 31 maart 2021 tot 10 januari 2022 was zij Tweede Kamerlid en in 2020-2023 was zij politiek leider van D66. Mevrouw Kaag was voor haar ministerschap diplomate bij de VN. Sinds januari 2015 was zij VN-coördinator in Libanon en daarvoor onder meer betrokken bij de VN-missie ter vernietiging van chemische wapens in Syrië. Eerder werkte zij onder andere bij de VN-organisatie voor Palestijnse vluchtelingen en bij UNICEF. Mevrouw Kaag begon haar loopbaan bij Shell en het ministerie van Buitenlandse Zaken. Sinds 2024 is zij namens de VN humanitair- en wederopbouwcoördinator voor Gaza.
   
• 2. 

  Mark Rutte (1967) is sinds 1 oktober 2024 secretaris-generaal van de NAVO. Hij was van 14 oktober 2010 tot 2 juli 2024 minister-president en minister van Algemene Zaken. Sinds 2006 was hij politiek leider van de VVD. In 2006-2010 was de heer Rutte fractievoorzitter van de VVD in de Tweede Kamer. Hij was van 17 juni 2004 tot 28 juni 2006 staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap belast met wetenschapsbeleid, beroepsonderwijs en studiefinanciering. Daarvoor was hij bijna twee jaar staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid belast met onder andere volksverzekeringen, bijstand en arbeidsomstandigheden. De heer Rutte was eerder voorzitter van de JOVD en manager bij een werkmaatschappij van Unilever.
   
• 3. 

  Wopke Hoekstra (1975) is sinds 9 oktober 2023 lid van de Europese Commissie, belast met klimaatactie. In de Commissie-Von der Leyen zijn klimaat en duurzame groei zijn portefeuilles. Hij was van 10 januari 2022 tot 1 september 2023 minister van Buitenlandse Zaken en viceminister-president in het kabinet-Rutte IV. Daarvoor was hij vanaf 26 oktober 2017 minister van Financiën. Bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2021 was de heer Hoekstra lijsttrekker van het CDA. Hij was van 7 juni 2011 tot 26 oktober 2017 Eerste Kamerlid. De heer Hoekstra was consultant bij adviesbureau McKinsey en bestuurslid van het CDA-Amsterdam. Hij was voorts voorzitter van de commissie CDA-verkiezingsprogramma 2017.
   
• 4. 

  Gert-Jan Segers (1969) was van 20 september 2012 tot 25 januari 2023 Tweede Kamerlid voor de ChristenUnie en van 10 november 2015 tot 17 januari 2023 fractievoorzitter en politiek leider. Bij de verkiezingen van 2017 was hij lijsttrekker en in 2021 was hij dat opnieuw. De heer Segers was in 2008-2012 directeur van het wetenschappelijk instituut van de ChristenUnie. Eerder werkte hij onder andere bij de EO en was hij zendingswerker in Egypte. Hij is kenner van de islamitische wereld. De heer Segers was woordvoerder algemene zaken/koninklijk huis, mensenhandel, maatschappelijke diensttijd, integratie en zorg.