Kabinet-Cort van der Linden (1913-1918) - Main contents

© Beeldbank Nationaal Archief

Het liberale extraparlementaire i kabinet-Cort van der Linden loodste Nederland door de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) en bracht de belangrijke Grondwetsherziening van 1917 i tot stand. Hierdoor werden de kiesrecht- en schoolstrijd beëindigd. Het meerderheidsstelsel (districtenstelsel) werd vervangen door de evenredige vertegenwoordiging i. Onder de negen ministers waren slechts twee oud-Kamerleden.

De dreiging door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog maakte op 1 augustus 1914 mobilisatie van het leger noodzakelijk. Het kabinet nam maatregelen om het economische leven zoveel mogelijk overeind te houden en voerde verder distributie van allerlei producten in. De blokkade van geallieerden en de oorlogvoering ter zee leverde steeds grotere problemen op bij de invoer van goederen en daarmee bij de voedsel- en brandstofvoorziening.

Het kabinet bestond uit negen liberale en vrijzinnig-democratische ministers. Zij waren voor het merendeel geen vooraanstaande politici. Minister-president Cort van der Linden was niet aangesloten bij een politieke partij. Om te benadrukken dat er geen band was met parlementaire fracties, verklaarde Cort van der Linden dat zijn kabinet wilde regeren overeenkomstig de 'volkswil'. Het kabinet trad op 29 augustus 1913 aan en werd op 4 juli 1918 demissionair. Op 9 september 1918 trad het opvolgende kabinet-Ruijs de Beerenbrouck I i aan

Bij de verkiezingen van 25 juni 1913 behaalden liberalen en sociaaldemocraten een meerderheid. Een poging van de vrijzinnig-democraat Bos i tot kabinetsformatie mislukte echter. De SDAP-fractie wenste (nog) geen regeringsverantwoordelijkheid te nemen (een buitengewoon congres in Zwolle steunde enige weken later dat besluit, maar toen was de SDAP al niet langer betrokken bij de formatie). Bos weigerde vervolgens de formatie van een parlementair liberaal minderheidskabinet.

Hierop werd Cort van der Linden belast met de vorming van een extraparlementair liberaal kabinet. De sociaaldemocraten zegden hierbij wel toe het kabinet te steunen, mits het kwam met voorstellen voor algemeen kiesrecht en een staatspensioen. Daartoe was Van der Linden bereid, maar tevens zou worden gestreefd de onderwijskwestie (financiële gelijkstelling bijzonder onderwijs) te regelen.

Naast personen van buiten de politiek werden Treub en Lely minister. Meer uitgesproken politici als de vrijzinnig-democraten Drucker i en Van Deventer i bleven echter buiten het kabinet.

In 1914 nam minister Bertling ontslag als minister van Financiën. Hij was niet opgewassen tegen het zware ministersambt. Verondersteld wwrdt - er zijn geen bewijzen voor - dat zijn benoeming in 1913 op een vergissing had berust. Treub nam Financiën over en Posthuma, bestuurder van verzekeringsmaatschappij Centraal Beheer, werd minister van Landbouw, Handel en Nijverheid.

In 1916 trad minister Treub weer af, toen een koppeling van een pensioenbelasting aan een ouderdomswet werd afgewezen door de Tweede Kamer. Mogelijk speelden bij zijn vertrek ook privéomstandigheden.

Topambtenaar Van Gijn van het ministerie van Financiën werd nu minister. Na een conflict met zijn ambtgenoten over de financiering van de levensmiddelenpolitiek trad hij op zijn beurt na een jaar weer af. Treub keerde toen terug op Financiën.

Oorlogsminister Bosboom vertrok, nadat de Tweede Kamer op 10 mei 1917 een motie-Marchant had aangenomen, waarin zijn besluit werd betreurd om de landstormjaarklasse 1908 (geboren in 1888) op te roepen, in plaats van de landstormklasse 1918 (geboren in 1898).

Na een conflict met zijn collega's over een konvooi naar Nederlands-Indië trad in juni 1918 minister Rambonnet van Marine af. Zijn collega's wilden wel toegeven aan bepaalde Engelse eisen ten aanzien van passagiers en goederen, terwijl Rambonnet daar niet voor voelde.

Belangrijke gevolgen van de oorlog waren:

• - 

  een grote toestroom van Belgische vluchtelingen (in totaal circa 1 miljoen)
• - 

  de torpedering van Nederlandse koopvaardij- en vissersschepen
• - 

  een strenge controle op zee van de in- en uitvoer door Nederlandse schepen
• - 

  ter bekostiging van de oorlogsuitgaven werden vrijwillige leningen gevraagd, met als 'stok achter de deur' dreigende hogere belastingheffing
• - 

  de noodzaak tot de opbouw van een omvangrijk distributieapparaat, die gepaard ging met veel bureaucratie en misstanden
• - 

  voedselschaarste, met name in de grote steden, leidde in 1918 tot rellen (aardappeloproer)

• - 

  Door de Grondwetsherziening van 1917 kwam er een einde aan zowel de school- als de kiesrechtstrijd. Er kwam financiële gelijkstelling van openbaar en bijzonder onderwijs en het algemeen mannenkiesrecht werd ingevoerd. Daarnaast werden de grondwettelijke belemmeringen van het vrouwenkiesrecht weggenomen (ook vrouwen konden voortaan gekozen worden), en maakte het districtenstelsel plaats voor het stelsel van evenredige vertegenwoordiging. Tevens werd een opkomstplicht ingesteld bij de verkiezingen.

• - 

  De in 1917 vanwege de grondwetsherziening benodigde verkiezingen i werden gevoerd onder de leuze 'laat zitten, wat zit'. Dit was een onderlinge afspraak van de grote partijen om geen tegenkandidaten te stellen en de zittende Tweede Kamerleden te laten herkiezen.

• - 

  De lang gekoesterde wens van minister Lely om over te gaan tot afsluiting en gedeeltelijke inpoldering van de Zuiderzee ging in vervulling door aanneming van de Zuiderzeewet. Daarbij speelden de diverse overstromingen rond de Zuiderzee in 1916 een rol.

• - 

  Een voorstel om een staatspensioen in te voeren, werd in 1917 door de Eerste Kamer (die een rechtse meerderheid had) geblokkeerd.

• - 

  In het laatste oorlogsjaar deden zich een ernstige conflicten voor tussen de koningin en het kabinet. Het kabinet steunde minister Loudon die vond dat Nederland zich moest neerleggen bij geallieerde eisen ten aanzien van de Nederlandse koopvaardij om de voedseltoevoer niet in gevaar te brengen.

• - 

  De koningin weigerde zich in 1918 neer te leggen bij het ontslag van opperbevelhebber Snijders. Het kabinet wilde hem ontslaan, omdat Snijders had verklaard dat verzet bij een Duitse inval zinloos zou zijn.

Andere belangrijke wetten waren

• - 

  de Wet op de inkomstenbelasting (1914)

  De vermogensbelasting en bedrijfsbelasting werden samenvoegd. De inkomstenbelasting kreeg een enigszins progessief tarief.

• - 

  instelling van een Volksraad in Nederlands-Indië (1916)

  De Volksraad was een niet-ambtelijk, adviserend lichaam voor de Gouverneur-Generaal i. De raad bestond uit 39 leden, waarvan er 19 werden gekozen door lokale raden. De overige leden werden benoemd door de Gouverneur-Generaal. Ten minste een vierde van de leden moet inlander zijn. Advisering door de Volksraad was verplicht ten aanzien van de militaire verplichtingen, de begroting, de bestemming van het voordeling saldo, de dekking van een eventueel tekort en het aangaan van geldleningen.

• - 

  Archiefwet (1918)

  Deze wet zorgde voor het eerst voor regels over de overheidsarchieven. De wet legde de verdeling over verschillende archiefbewaarplaatsen vast, regelde de openbaarheid en verplicht tot deskundig beheer. De wet had vooral betrekking op archieven van vóór 1813.

• - 

  Wet houdende nadere voorzieningen in de tegenwoordige buitengewone omstandigheden betreffende het toezicht op hier te lande vertoevende vreemdelingen. Met dat toezicht werd de Koninklijke Marechaussee belast. De wet voerde een systeem van verblijfsvergunningen in.